Het is tegenwoordig mode onder (neuro)psychologen om de vrije wil te ontkennen. Het bewustzijn is een 'epifenomeen'. Een bijverschijnsel dat alleen maar bezig is om aan zichzelf een verhaal te vertellen waarin het achteraf bedenkt waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt. Nu is dit in mijn ogen niet meer dan een nieuw jasje voor Freud's onbewuste. Het ik is gereduceerd tot een toeschouwer die opgesloten zit in een robot en het maakt zichzelf wijs dat het de bestuurder is. Je lot, dat is de omgeving en hoe je robot is geprogrammeerd om op die omgeving te reageren.

Ik heb hier meer dan een probleem mee. Het eerste bezwaar vind ik dat het primaat wordt gegeven aan de onbewuste processen in het brein. Ik zal een paar voorbeelden geven van onbewuste processen. Er zijn er veel meer te bedenken.

Het lymbisch systeem, het reptielenbrein, geeft ruim voordat je je er van bewust bent dat je een slang ziet, al een angstreactie in je lichaam. Sterker nog: een zenuwsignaal heeft een bepaalde snelheid en dat signaal kan je optische cortex nog niet bereikt hebben op het moment dat er al stresshormoon wordt aangemaakt. Maar wat blijkt? Vanaf je ogen lopen meerdere zenuwbanen parallel: een heel korte verbinding gaat naar je lymbisch systeem en een langere gaat naar de optische cortex. Het reptielenbrein heeft maar heel weinig rekenkracht. Je kan schrikken van een takje, een schaduw, een film en zelfs van het luisteren naar een stilte in een eng verhaal over slangen. (In dat laatste geval geeft je cortex terugkoppeling aan je lymbisch systeem.) Dit zijn hele korte banen die direct met je overleven te maken hebben. Reflexen, en die moeten heel snel zijn. Daarna komt het grote zoogdierenbrein dat veel beter kan nadenken, maar daar wel wat langer over doet, met het oordeel: 'Kalm maar. Het is maar een tak.' of  'Slang! Blijf rennen'.

Een ander voorbeeld is fietsen: zonder er bij na te denken rijdt je naar huis, terwijl je eigenlijk naar de supermarkt op weg was. Dit is inderdaad een op hol geslagen programmering van je robot. Fietsen gaat zonder er bij na te hoeven denken omdat je het door veel oefenen geleerd hebt. En naar huis rijden gaat ook automatisch. Omdat je het al duizend keer gedaan hebt is er een neuronaal pad uitgesleten geraakt in je hersenen dat geactiveerd wordt door een paar stimuli die in de juiste volgorde langs komen. Dit betekent echter niet dat het onbewuste de baas is. Je hebt alleen de saaie automatismen uitbesteed aan je onbewuste. Het is de autopiloot. Zodra je bewust aandacht besteed aan waar je mee bezig bent, kom je weer terug op je oorspronkelijke wilsbeslissing en ga je alsnog naar de supermarkt.

Een tweede, veel fundamenteler bezwaar heb ik tegen de 'homunculus'. Dat is de term die psychologen gebruiken als ze het hebben over het bewustzijn als bestuurder of observator van het lichaam. De homunculus is een mini-mensje uit middeleeuwse volksverhalen. Hij werd door een tovenaar gemaakt en ging een eigen leven leiden.

In theorieen over het bewustzijn als epifenomeen, bijproduct van de hersenactiviteit, maakt de psycholoog van het zelfbewustzijn een mini-mensje. Alle menselijk handelen is rationeel verklaarbaar als imput van de zintuigen die, via zenuwimpulsen die elkaar beinvloeden, leidt tot output in spierbewegingen. De 'black-box' van de behavioristen uit de vorige eeuw is nu een transparant brein geworden. We volgen de zenuwimpulsen op onze fMRI scanner, we analyseren welke transmitterstoffen daarbij gebruikt worden, we zien 'long term potentiation' optreden als zenuwcellen eerder gebruikte verbindingen opnnieuw aanleggen. En nergens zien we een bewustzijn met een vrije wil. Toch ervaart zelfs de meest verstokte rationalist zelfbewustzijn als hij wakker is of droomt. Een sensatie van 'ik'. 

Door dit zelfbewustzijn tot bijproduct van de hersenen te maken, verklaart hij niets! Hij tovert een homunculus tevoorschijn, zonder te vertellen via welke mechanismen deze homunculus ontstaat. "Als de hersenen complex genoeg zijn ontstaat er, door een nog onbegrepen mechanisme, een gevoel van bewustzijn." De toverformule is 'door een nog onbegrepen mechanisme'. Dit is geen verklaring. Je kunt net zo goed zeggen dat de ziel door een god via de neusgaten het lichaam in is geblazen. Dat heeft even weinig wetenschappelijke waarde en verklaart even weinig. De gedachte dat deze homunculus bovendien niet meer is dan een machteloze passagier, gaat voorbij aan het feit dat een groot deel van je hersenen helemaal niet alleen maar bezig is met reflecteren op handelingen en reacties uit het verleden. De prefrontale cortex anticipeert, maakt allerlei plannen en denkt soms zelfs jaren vooruit.

Het zelfbewustzijn wordt door andere psychologen al heel lang bestudeerd. Over de oorsprong weten we niet zo veel. Maar wel dat het zich in de loop van een kinderleven ontwikkelt in een bepaalde vaststaande volgorde. Dat er in die ontwikkeling problemen kunnen optreden die tot voorspelbare eindresultaten leiden. En dat de beginstadia van die ontwikkeling niet uniek zijn voor de menselijke soort. Sommige vogels en veel zoogdieren komen zelfs tot en met Theory Of Mind, het besef dat een ander niet hetzelfde denkt en weet als jij. Een aap kan een andere aap voor de gek houden. Daarvoor is een ik nodig, een ander, en een plan om deze voor de gek te houden. Oftewel zelfbewustzijn, Theory Of Mind en vrije wil.